Ngaahi tā: Fale Alea ʻo Fisi mo e Fale Alea ʻo Tahiti
Na’e kau atu ‘a e ‘Eiki Sea ‘o e Fale Alea ‘o Tongá, Lord Fakafanua, ki he Fakataha ʻa e Kulupu Fakahoko Ngāue (Working Group) ʻa e Kulupu ʻo e Ngaahi Fale Alea ʻi he Pasifikí (PIPG), ʻa ia naʻe fakahoko ʻi Papeete, Tahiti, mei he ʻaho 3 – 6 ʻo Fepueli 2025. Naʻe kau ʻi he Kulupu Fakahoko Ngāue ko ʻení ʻa e ngaahi Fale Alea mei he fonua Pasifiki ʻe 5 (Tonga, Tahiti, Fisi, ʻOtu Motu Solomone mo Palau). Naʻe fokotuʻu ʻa e Kulupu Fakahoko Ngāue ko ʻení ʻi he Fakatahaʻanga Lahi hono 4 ʻa e PIPG ʻa ia naʻe fakahoko ʻi he taʻu kuo ʻosí ʻi Koro, Palau. Ko e tefitoʻi fatongia ʻo e Kulupu Fakahoko Ngāué ke aleaʻi ʻa e ngaahi fokotuʻu (recommendations) ki hono toe fokotuʻutuʻu (restructure) mo hono fokotuʻu ʻo e Kulupu PIPG ko ha kautaha faka-Fale Alea fakavahefonua maʻae Fale Alea ʻo e ngaahi fonua ʻi he Pasifikí.
ʻI he laumalie ʻo e fengāueʻaki fakatahá, naʻe kamata ʻa e fakataha ʻa e Kulupu Fakahoko Ngāué ʻaki ʻa hono fakamamafaʻi ʻa e ʻikai ke ʻi ai ha kautaha faka-Fale Alea maʻae ngaahi Fale Alea ʻi he vahefonua Pasifikí pea mo e fiemaʻu vivili ke fokotuʻu fakaʻofisiale ha kautaha pehe ni. Naʻe fakahoko ai ʻe he tokotaha faleʻi mataotao ko Jean-Raphael Giuliani ʻa e ngaahi fokotuʻu (recommendations) ki hono to e fokotuʻutuʻu ʻo e Kulupu PIPG ke meʻa ki ai ʻa e Kulupu Fakahoko Ngāué. Naʻe aleaʻi ʻa e ngaahi fokotuʻu ko iá ʻe he Kulupu Fakahoko Ngāué, ʻo kau ai ʻa e ngaahi fokotuʻu ki he faʻunga fakalao ʻo hono to e fokotuʻutuʻu ʻo e Kulupu PIPG. Naʻe aleaʻi foki mo e ngaahi fokotuʻu fekauʻaki mo e faʻunga fakangāue ʻa e kautahá (internal structure), patiseti ʻe fiemaʻú pea mo e fokotuʻu ʻo ha ngaahi vā fengāueʻaki mo e ngaahi hoa ngāue mo e ngaahi kautaha fakavahefonua ʻi he Pasifikí. Naʻe ʻi ai foki ʻa e faingamālie ʻa e Kulupu Fakahoko Ngāué ke fakahoko ha ngaahi fakataha mo e ngaahi kautaha fakavahefonua ko ʻení ʻo hangē ko e Fakatahaʻanga ʻa e ngaahi fonua ʻi he Pasifikí (Pacific Islands Forum), Polokalama ki he Langa Fakalakalaka ʻa e ngaahi fonua Pasifikí (PIDP), Kautaha Komiunitī ʻa e Pasifikí (SPC) pea mo e Polokalama ʻa e Kautaha Fakatahataha ʻa Mamani ki he Langa Fakalakalaka (UNDP).
Lolotonga ʻa e ngaahi fakataha ʻa e Kulupu Ngāué, naʻe fakahoko ai ʻe Lord Fakafanua ha ngaahi fokotuʻu mahuʻinga ke fakapapauʻi ko e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻoku fakahoko ʻe he Kulupu Fakahoko Ngāué, ʻe malava ke kau kātoa ki ai ʻa e ngaahi Fale Alea mei he tafaʻaki faka-tonga mo e faka-tokelau ʻo e vahefonua Pasifikí pea ke fakakaukauʻi ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ngāue ko ʻení ʻo fakatatau ki he tuʻunga takitaha ʻo e ngaahi Fale Alea ko ʻení. ʻI he meʻa ʻa e ʻEiki Seá, “Ko e ola ʻo e ngaahi fakataha ʻa e Kulupu Fakahoko Ngāué ʻoku mahuʻinga ʻaupito koeʻuhi ʻe makatuʻunga mei ai ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻo e fuofua kautaha faka-Fale Alea ke fengāueʻaki vāofi ai ʻa e ngaahi Fale Alea ʻi he Pasifikí, ʻa ia ʻe hoko ia ko ha makamaile maʻae Pasifikí.”
ʻI heʻene aʻu mai ki he ngataʻanga ʻo e fakataha ni, naʻe fakapapauʻi ai ʻe he Kulupu Fakahoko Ngāue ʻa e ngaahi fokotuʻu (recommendations) ki hono toe fokotuʻutuʻu ʻo e Kulupu PIPG. ʻE fakahū atu ʻa e ngaahi fokotuʻu ko iá ke aleaʻi mo tuʻutuʻuni aofangatuku ki ai ʻa e fakatahaʻanga lahi hono 5 ʻa e Kulupu PIPG, ʻa ia ʻoku ʻamanaki ke fakahoko ʻi Fisi, ʻi ʻAokosi ʻo e taʻu ní.
Ko e Kulupu PIPG naʻe fokotuʻu ia ʻi he taʻu 2013 pea ko e tefitoʻi sino eni ʻoku ne fakatahatahaʻi kotoa ai ʻa e Fale Alea ʻi he ngaahi fonua Pasifikí. ʻOku ʻi ai ʻa e Fale Alea mei he ngaahi fonua fakakātoa ʻe 18 ʻi he Pasifikí ʻa ia ʻoku nau mēmipa ʻi he Kulupu PIPG pea ʻoku nau fakafofongaʻi kotoa ai ʻa e ngaahi vahefonua ʻe 3 ʻi he Pasifikí: Polinisia, Melanisia pea mo e Maikolonisia. Ko e Kulupu PIPG ko e sino ngāue pe ia ʻe taha ʻi he Pasifikí ke aleaʻi ai ʻe he ngaahi Fale Alea ʻi he Pasifikí ʻa e ngaahi kaveinga mo e ngaahi pole ʻoku nau fehangahangai mo ia. Naʻe kau ʻa e Fale Alea ʻo Tongá ʻi he kau fuofua mēmipa ʻo e Kulupu PIPG ʻa ia naʻa nau fokotuʻu ʻa e kulupu ni ʻi he taʻu 2013 pea talu mei ai ʻene hoko ko e mēmipa longomoʻui. Naʻe fakahoko foki ʻi Tonga ni ʻa e fakatahaʻanga lahi hono 3 ʻa e Kulupu PIPG ʻi ʻAokosi, 2023.
Naʻe muimuifolau ʻi he ʻEiki Sea ʻo e Fale Aleá ʻa Sulia Makasini mei he Vaʻa Kōmiti/Laipeli ʻa e ʻOfisi ʻo e Fale Aleá pea naʻe tokoni’i fakapa’anga ‘e he kautaha UNDP ‘a e folau ni. ʻOku fie fakahoko atu foki ʻe he Fale Alea ʻo Tongá ʻa e fakamālō loto hounga moʻoni ki he kautaha UNDP kae ʻumaʻā ʻa e Fale Alea ʻo Tahití koeʻuhi ko hono talitali lelei ʻa e Kulupu Fakahoko Ngāue ʻa e PIPG lolotonga ʻa e ngaahi fakataha naʻe fakahoko ʻi Tahití.