Log in

X

Phone: (676) 24455 or (676) 23565 | Email: info@parliament.gov.to

Stay in Touch

logo 2 

FALE ALEA ā€˜O TONGA

OUAU TANUPOU

LANGA FAKALAKALAKA ā€œLAKALAKAIMONUā€ & FALE ALEA ā€˜O TONGA

Falaite 1 Sepitema 2023

Lord Fakafanua

ā€˜Eiki Sea ā€˜o e Fale Alea ā€˜o Tonga

ā€˜Oku ou tuku ha fakatapu ki he ā€˜Afio ā€˜a e ā€˜Otua MafimafĆ­ ā€˜i hotau lotolotonga, Tapu ki he ā€˜Ena ā€˜Afifió, Tama ko Tupou VI mo Kuini Nanasipau’u,
Tapu ki he Pilisinisi Kalauni, Tupouto’a ā€˜Ulukalala mo e Pilinisesi Kalauni Sinaitakala,
Tapu ki he PalēmiĆ”, Hon Hu’akavameiliku mo e Hou’eiki Minisitā ā€˜o e KapinetĆ­,
Tapu mo e Hou’eiki Nōpele ā€˜a ā€˜Ene ā€˜Afioó pea ki he Hou’eiki Mēmipa ā€˜o e Fale Alea ā€˜o Tonga, Tapu mo e Kau Fakafofonga ā€˜o e Ngaahi Fonua MulĆ­,
Tapu mo Ha’a Lotu, Hou’eiki mo hotau kāinga.

ā€˜E Ho’omo ā€˜Afifio, ā€˜i hono fakaola ā€˜o e ouau tanupou ā€˜o e ā€˜aho ni, ā€˜oku mau haka ā€˜i he langi kuo tau ā€˜i he langimama’o mo e langafonua ā€˜a e ā€˜Afio Na ma’a Ho kakai mo Ho fonua. Tau lotua ke hoko ā€˜a e kelekele tupu’a ni, ā€˜a ia kuo afeitaulalo ā€˜a e ā€˜Afio Na ke fakatoka ai ā€˜a e ngaue ni, ko ha fakamo’oni ki he fisifisimu’a ā€˜a Ho’o pule. ā€˜Oku matu’aki hounga’ia mo’oni ā€˜a e Fale Alea ā€˜i he mokoi Ho finangalo ke mau kau he lau, mo pouaki ki he langa fakalakalaka ā€˜i he malumalu ā€˜o e LAKALAKAIMONU kuo tanupou ā€˜i he ā€˜aho fakakoloa ko ā€˜eni.

ā€˜E Ho’omo ā€˜Afifio, na’e fofoa ā€˜a e kuonga ā€˜o e fatu lao mo e fale ā€˜o e alea ā€˜i he ngaahi ta’u ā€˜o e senituli hongofulu-ma-hiva. ā€˜I hono fakanounou ā€˜o e fakamatala ā€˜o e hisitolia ā€˜o e fatu lao ā€˜i Tonga, hange ko ia ā€˜oku ā€˜afio’i ā€˜e he ā€˜Afio Na - na’e ta ā€˜a e ā€˜uluafi ā€˜e he Lao ā€˜a Vava’u (Vava’u Code), ā€˜a ia na’e fakaola ā€˜e Tupou I ā€˜i Pouono ā€˜i he ā€˜aho 20 ā€˜o Novema ā€˜o e 1839. Ka ā€˜oku mahu’inga foki ke fakatokanga’i ko e lao ko ia na’e ngaue’aki pe ā€˜i Vava’u mo Ha’apai. Ko’euhi ko ia, tuku keu pehe ā€˜e Ho’o ā€˜Afio ko e fakamo’oni ta’etoeveiveiua ia ā€˜a e hisitolia - ko e kau fatufatu ā€˜o e sivilaise ā€™a Tonga ko e kau helo ia mei Vava’u mo Ha’apai. Pea toki pelulaa ā€˜a e toenga ā€˜o Tonga ki he sivilaise ā€˜a e helo Ha’apai - ā€˜o fakatahataha’i ā€˜a e fonua ā€˜i he pule ā€˜a Kingi Siaosi Tupou I ā€˜i he 1845. ā€˜I he kuonga ko ā€˜eni, ne te’eki ā€˜iloa ha fale alea ā€˜i he fonua, ka ko ha sino ma’u mafai pe ne ā€˜ilo’i ko e ā€œFAKATAHAā€ pe fakataha alelea, ā€˜i he ngaahi ta’u ā€˜o e 1850. Ko e Tu’i pe, ā€˜a ā€˜Ene ā€˜Afio Kingi Tupou I, pea mo e hou’eiki. ā€˜I he ta’u 1862 na’e fakangata ā€˜e he Lao ā€˜o e Tau’ataina ā€˜a e nofo popula mo e mo’ui ha’isia ā€˜a e kakai ki he tauhi ā€˜eiki mo e pule ā€˜a e toko ni’ihi.

ā€˜I hono fokotu’u ā€˜o e mafai pule ko e Fale Alea ā€˜i he ta’u 1875 ā€˜i he Konisitutone, na’e kau ki ai ā€˜a e kau Nopele ā€˜e toko uofulu, fakafofonga ā€˜o e kakai ā€˜e toko uofulu, Sea ā€˜o e Fale Alea mo e kau Minisita na’e fili ā€˜e he Tu’i. Na’e fakataha ā€˜a e Fale ni ā€˜i he lotolotonga ā€˜o e ma’u mafai ā€˜o e Fonua ā€˜i Nuku’alofa ā€˜i ha fale papa, ā€˜a ia na’e toe faka’aonga’i pe ko e fakamaau’anga. ā€˜I he ā€˜aho ni, kuo foua ā€˜e he Fale Alea ā€˜a e ta’au ā€˜o taimi ā€˜o kau ai ā€˜a e fakalelei fakapolitikale ā€˜o e 2010, ā€˜o a’usia ai ā€˜a e tu’unga ā€˜o e fa’unga ā€˜o e Fale Alea ā€˜i he lolotonga ni.

Ko hono mo’oni, na’e ā€˜osi ope atu ā€˜a e ngaahi fatongia ā€˜o e Fale Alea ā€˜o ā€˜ikai kei haofia ā€˜i he fale papa ne kamata mai ā€˜aki. Pea ā€˜oku hoa pe ā€˜a e langafonua fo’ou ko ā€˜eni mo e visone ā€˜o e fakatemokalati ange ā€˜a e taumu’a ngaue ā€˜i he hili hono fononga’ia mai ā€˜a e ta’u eni ā€˜e 148. ā€˜Oku mahulu atu ā€˜a e ngafa faka-Fale Alea he ā€˜aho ni mei he fakava’e ne pouaki mai ā€˜aki mei he 1875. ā€˜Oku laka ā€˜a e taimi pea ā€˜oku kau ā€˜a e tekinolosia ā€˜i hono teke ā€˜a e ngaue ke toe lelei ange ā€˜i hono tauhi ā€˜o e lekooti mo tuku atu ke ā€˜ataa ki he kakai ā€˜a e ngaue honau kau fakafofonga ā€˜o fakafou i he ā€˜initaneti mo hono ngaahi akenga fakatekinolosia. ā€˜Oku ne fakafehokotaki ā€˜a e Fale Alea mo e ngaahi vahenga fili, ngaahi vahefonua, pea mo e kakai ā€˜o e fonua. Kuo ā€˜i ai mo e ngaahi va’a ngaue fakalotofale ā€˜oku lava pe ke fatufatu ai ā€˜a e ngaahi lao fakaangaanga mo tokoni’i ā€˜a e kau fakafofonga ā€˜i hono vakavakai’i ā€˜a e ngaahi lao fakaangaanga ā€˜a e pule’anga. ā€˜Oku ā€˜i ai mo e ngaahi komiti tu’uma’u ā€˜a e Fale Alea ā€˜e 10 ā€˜oku nau sivisivi’i ā€˜a e ngaue ā€˜a e pule’anga mo e ngaahi sino ngaue kehe kuo fokotu’u ā€˜i he lao. Kuo fakamalumalu mai foki ki he Fale Alea mo e ngaahi sino ngaue pule lelei faka-Konisitutone ā€˜o kau ai ā€˜a e ā€˜Atita Seniale mo e ā€˜Omipatimeni. Ko e konga si’i pe ia ā€˜oku ho ā€˜ata mei ai ā€˜a e akenga ā€˜o e ngaahi fatongia ā€˜o e Fale Alea pea mo e faka’au ke toe matu’otu’a mo lelei ange ā€˜a e founga ngaue.

ā€˜E Ho’omo ā€˜Afifio, tulou atu kae tuku ke fakakau pe ā€˜i he fakahoha’a ni ha ngaahi a’usia mahu’inga ne fou mai ai ā€˜a e halafononga ā€˜o e Fale Alea ā€˜o ā€˜autaki ā€˜a e ā€˜aho fakakoloa ko ā€˜eni. Lolotonga ā€˜a e fatufatu ā€˜o e fakakaukau ne kamata ā€˜i he ta’u 2018 ke toe langa pe ā€˜a e Fale Alea ā€˜i he Hala Vuna, ne fokifa ā€˜a e liliu Pule’anga ā€˜i he 2019 ā€˜o makatu’unga ā€˜i he pekia ā€˜a e Palemia ā€˜o e ā€˜aho ko ia, Samiuela ā€˜Akilisi Pohiva. Na’e hoko atu leva hono to’ofohe ā€˜o e fokotu’utu’u ni ā€˜e he Pule’anga ne taki ā€˜e Palemia Pohiva Tu’i’onetoa. Ka na’e ā€˜ahia ā€˜e he fokoutua ā€˜o e Koviti19 ā€˜a e kolope pea tapuni ai ā€˜a e kau’afonua ā€˜o Tonga ā€˜i Ma’asi ā€˜o e 2020. Pea ā€˜i Novema 2021, ne hoko atu ā€˜a e palani ngaue ki he langa fo’ou ā€˜o e Fale Alea ā€˜e he Pule’anga lolotonga ā€˜e Palemia Hu’akavameiliku. Ka ā€˜i he ā€˜aho 15 ā€˜o Sanuali 2022, ne mapuna ai ā€˜a e Mo’ungaafi Hunga Tonga Hunga Ha’apai pea hake ā€˜a e peaukula na’a ne uesia lahi ā€˜a e vahefonua Tongatapu, ā€˜Eua pea mo Ha’apai. ā€˜Oku tau kei fe’ao pe he ā€˜aho ni mo e ngaahi nunu’a ā€˜o e mapuna ā€˜a e mo’ungaafi kae pehe ki he fakaakeake mei he ngaahi fakatamaki fakaenatula. Na’e makatu’unga ai hono toe fakakaukaua lahi ā€˜a e tu’unga fakapotopoto ki hano toe langa fo’ou ā€˜o e Fale Alea ā€˜i he hala Vuna, ā€˜a ia ā€˜oku ā€˜i he lotolotonga ā€˜o e halanga ā€˜o e ngaahi fakatamaki ni. ā€˜Oku mahu’inga ke taa’imu’a ā€˜a e Fale Alea ā€˜i hono fakapapau’i ā€˜oku malu ā€˜a e ngaahi langa ā€˜a e pule’anga pea malava ke matu’uekina mo matatali ā€˜a e ngaahi ha’aha’a ā€˜o e ngaahi fakatamaki. Na’e faifai pea ā€˜ahia ā€˜e he Koviti19 ā€˜a Tonga ā€˜i Fepueli 2022, pea iku ā€˜o faka’ataa ā€˜a e kau’afonua ā€˜i ā€˜Aokosi 2022. Ka na’e fakaloloma ki he Fale Alea he ā€˜i he taimi peheni ā€˜i he ta’u kuo ā€˜osi, ne te’eki ke mau ā€˜ilo pe ma’u ha feitu’u ke hoko ko homau ā€˜api pea ke fakahoko ai ā€˜a e langa. Neongo ia, hili ha pule’anga hokohoko ā€˜e 3, fakatamaki fakaenatula kehekehe ā€˜e 3, mo ha ta’u ā€˜e 5 mo e konga mei he Saikolone Fakatalopiki ko Gita, ā€˜oku faka’ilonga’i ā€˜i he ā€˜aho ni, ā€˜i he mokoi Ho Finangalo - ā€˜a e kamata’anga ā€˜o e ngata’anga ā€˜a e fakapaea holo ā€˜o ā€˜ikai ha ā€˜api ā€˜o e Fale Alea. Pea neongo ā€˜oku kei toe ha ngaahi ta’u pea mau toki fetukutuku mai ki homau ā€˜api fo’ou ni, pea ke hoko ia ko e ā€˜api ā€˜o e Fale Alea ki he ta’u ā€˜e 80 ki he 100 ka hoko, ā€˜oku mau matu’aki hounga’ia mo’oni ā€˜e Ho’o ā€˜Afio ā€˜i he mokoi Ho finangalo kemau fakama’unga mai ki Ho Tofi’a Faka-Tu’i.

ā€˜Oku mau haka he Langi kuo tau ke mau fokoutua ā€˜i he kelekele ā€˜Eiki ni. ā€˜Oku mau manatua ā€˜i he loto fakatokilalo mo’oni ā€˜a e langimama’o ā€˜a Tupou I ā€˜i He’ene fakatahataha’i Hono kakai, pea ā€˜oku hoko ia ā€˜i he ā€˜aho ni, ā€˜i he kelekele Faka-Tu’i ni. Tuku mu’a keu fakamalo’ia mo e Pule’anga mo e kakai ā€˜o ā€˜Aositelelia pea pehe ki he Pule’anga mo e kakai ā€˜o Nu’usila. Ko ā€˜enau tokoni ā€˜oku lava ai ke fakapa’anga ā€˜o e Fale Fakataha’anga mo e ā€˜Ofisi ā€˜o e Fale Alea ā€˜oku teuteu ke langa.

Tuku ketau langafonua ā€˜i he feitu’u ma’olunga ni, ketau malu mei he ha’aha’a ā€˜o ha peaukula, ngaahi afaa lahi pea mo e faka’au ke ma’olunga ange ā€˜a e tahi. Ko e fakamo’oni ia ā€˜o ā€˜etau vilitaki ke ngaue li’oa ke malu’i mo paotoloaki ā€˜a e ngaue’anga ni. ā€˜I he’etau hoko ko e kau fakafofonga ā€˜i he Fale Alea, tuku ke fakama’u ki he’etau siate folau ā€˜a e Fale Alea fo’ou ko ā€˜eni ko ha malu’anga ā€˜o e temokalati faka-Fale Alea. Ko ha fakamo’oni ā€˜etau tukupa ketau matu’uekina ā€˜a e ngaahi pole ā€˜oku hanganaki mai. Pea ko ha faka’ilonga ā€˜o e fehokotaki tu’uloa ki he fonua mo e faka’apa’apa ki hotau Hau. Neongo ko ā€˜etau kakapa ki he fa’unga fakapolitikale haohaoa, ka ā€˜oku tau taka ofi ke a’usifonua ā€˜i he’etau fakama’unga mai ki he ā€˜api ni. Ko e tukupa ia ā€˜oku tohi ā€˜i he ā€˜otu lea ā€˜o e Konsitutone ā€˜i he fuakava ā€˜a e fakafofonga Fale Alea – ā€˜o tatau pe ā€˜a e kakai mo e Nopele.

Fakafeta’i ā€˜e Ho’omo ā€˜Afifio ko e kelekele ā€˜eka ā€˜e 6 ā€˜oku faka’ataa mai ke langa ai ā€˜a e Fale Alea. Tuku ke hoko ia ko e makatuliki ke tolona ā€˜o tuputupu’a ā€˜i Tonga ā€˜a e tali ui ki he kakai, pule lelei, kau katoa, matu’uekina e faingata’a, temokalati faka-Fale Alea, pea ke monu’ia ai mo lelei
ā€˜a e kaha’u ā€˜o e fonua.

ā€˜ OFA ATU

.